ნერვული სისტემის განვითარება პრენატალური პერიოდიდან

ავტორი: ნანა ალექსიძე, 2025 წ.  23 ივნისი

ნერვული სისტემა იწყებს განვითარებას ჯერ კიდევ ემბრიონის ჩამოყალიბებისთანავე – დაახლოებით გესტაციის მე-3 კვირიდან. 

1. გერმინალური ფაზა (0–2 კვირა)
   იწყება განაყოფიერებიდან და გრძელდება დაახლოებით ორი კვირა. ამ პერიოდში ხდება ზიგოტის (ნაყოფის საწყისი უჯრედის) დაყოფა, გაყოფილი უჯრედების (ბლასტოციტის) ემბრიონისკენ მოძრაობა და იმპლანტაცია საშვილოსნოს კედელში.
2. ემბრიონული ფაზა (3–8 კვირა)
   ეს ეტაპი არის კრიტიკულად მნიშვნელოვანი, რადგან იწყება ძირითადი ორგანოების ჩამოყალიბება. ხდება ნერვული სისტემის, გულ-სისხლძარღვთა სისტემის, ტვინისა და სხვა ძირითადი სტრუქტურების ფორმირება. ორგანიზმი უკვე ეწოდება "ემბრიონი".
3. ნაყოფის ფაზა (9 კვირიდან დაბადებამდე)
   ამ ეტაპზე ემბრიონი ეწოდება "ნაყოფი" (fetus) და ორგანოების ზრდა და მომწიფება გრძელდება. ნაყოფი თანდათან იწყებს გრძნობებზე რეაგირებას, მოძრაობას და დაბადებისთვის მზადებას.

გესტაციური პერიოდი მთლიანად მოიცავს ამ სამ ფაზას და გრძელდება დაახლოებით 40 კვირა. ნეირონების წარმოქმნა, დიფერენციაცია და ნეირონული კავშირების ფორმირება აქტიურად მიმდინარეობს მთელ პრენატალურ პერიოდში და განაგრძობს შემდგომ წლებში.

 პრენატალურ პერიოდში:

• ნერვული  მილი (neural tube) ყალიბდება გესტაციის 3–4 კვირაზე. Neural tube ქართულად ითარგმნება როგორც ნერვული მილი. ნერვული მილი არის ემბრიონული სტრუქტურა, რომელიც პრენატალური განვითარების ადრეულ ეტაპზე ყალიბდება და შემდეგში გადაიქცევა ცენტრალურ ნერვულ სისტემად — ანუ ტვინად და ზურგის ტვინად. ნერვული მილი (Neural tube) — ეს არის ემბრიონის ნაწილის მილაკის ფორმის სტრუქტურა, რომელიც ვითარდება პრენატალური განვითარების ემბრიონულ ფაზაში (დაახლოებით 3–4 კვირაზე) და წარმოადგენს ცენტრალური ნერვული სისტემის საწყისს. თუ ნერვული მილი სწორად არ იხურება, შეიძლება განვითარდეს ნეირული მილის დეფექტები (მაგალითად, სპინა ბიფიდა ან ანენცეფალია).
• შემდეგ ვითარდება ცენტრალური ნერვული სისტემა (ტვინი და ზურგის ტვინი).
• მესამე ტრიმესტრში უკვე აქტიურია ნერვული კავშირები, რომლებიც რეაგირებენ ხმაზე, მოძრაობაზე და სტიმულაციაზე.
• ეს ეტაპი ძალიან მგრძნობიარეა გარე ფაქტორების მიმართ: დედის სტრესი, ინფექციები, ტოქსინები ან არასაკმარისი კვება.

ნერვული მილაკის დეფექტების (NTD – Neural Tube Defects) პრევენცია არის მნიშვნელოვანი თემა ,  რადგან ეს დეფექტები იწვევენ სერიოზულ თანდაყოლილ პათოლოგიებს (მაგალითად: სპინა ბიფიდა, ანენცეფალია) და ხშირ შემთხვევაში თავიდან აცილებადია ადეკვატური ჩარევით ორსულობამდე და ორსულობის ადრეულ ეტაპზე.

ძირითადი პრევენციული ნაბიჯები:

1. ფოლატის (ფოლიუმის მჟავის) მიღება

• როლი: ფოლიუმის მჟავა აუცილებელია ნერვული მილაკის ნორმალური დახურვისთვის.  რეკომენდაცია:

• 400–800 მკგ (მიკროგრამი) დღიურად ყველა ქალი რეპროდუქციულ ასაკში, განსაკუთრებით 3 თვის განმავლობაში ორსულობამდე და პირველ ტრიმესტრში.
• მაღალი რისკის მქონე ქალებისთვის (ოჯახში NTD-ის ისტორია ან ანტიზეაქციური წამლების მიღება) – 4 მგ/დღე (დამტკიცებულია კლინიკურად).

2. ფოლატით გამდიდრებული საკვები

• ბევრი ქვეყანა სავალდებულოდ ამდიდრებს ფქვილს ან ბურღულეულს ფოლიუმის მჟავით (საქართველოში ჯერ არა სავალდებულოა, თუმცა მიზანშეწონილია).
• ბუნებრივი წყაროები: ისპანახი, ბროკოლი, ლობიო, ციტრუსები, ავოკადო, კვერცხი.

3. ჯანმრთელი ცხოვრების წესი

• თამბაქოსა და ალკოჰოლის აცილება ორსულობის დაგეგმვისას.
• სისხლში გლუკოზის დონის კონტროლი (დასადასტურებელია დიაბეტი NTD-ის რისკს ზრდის).
• ჯანსაღი კვება და სჭარბო წონის თავიდან აცილება.

4. მედიკამენტების მონიტორინგი

• ანტიკონვულსანტები (მაგ. ვალპროატი/კარბამაზეპინი) ზრდიან NTD-ის რისკს. აუცილებელია ექიმთან შეთანხმება და საჭიროების შემთხვევაში ალტერნატივის მოძიება.

5. გენეტიკური კონსულტაცია

• ქალებისთვის, რომელთაც ჰყავდათ NTD-ით დაზარალებული შვილი ან აქვთ NTD-ს ისტორია ოჯახში. შესაძლებელია გენეტიკური ტესტირება ან პრენატალური დიაგნოსტიკა (AFP, ულტრაბგერა).

მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის რეკომენდაცია:

"ფოლიუმის მჟავის სავალდებულო დამატება საკვებში და პრენატალური მიღება შეიძლება 70%–მდე შეამციროს ნერვული მილაკის დეფექტების გავრცელება."

დასამახსოვრებელი:

• ნერვული მილაკი იკვრება ორსულობის მე-21–28 დღეში – ანუ მანამ, სანამ ქალი ხშირად გაიგებს ორსულობის შესახებ → ამიტომ ფოლატით პრევენცია უნდა დაიწყოს მანამდე.
• პრევენცია უნდა მოიცავდეს საჯარო განათლებას, საკვების გამდიდრებას და ინდივიდუალურ კონსულტაციას.

როგორ ურთიერთქმედებენ მონელების ჰორმონები ნერვულ სისტემასთან:

როგორია კავშირი:

• ჰიპოთალამუსი – არის მთავარი რეგულატორი შიმშილისა და დანაყრების.
• ვაგუსის ნერვი – ატარებს სიგნალებს ნაწლავიდან ტვინში და პირიქით, არეგულირებს მონელების პროცესს.
• ენტერალური ნერვული სისტემა (ENS) – ნაწლავების „მეორე ტვინი “, რომელიც დამოუკიდებლადაც აკონტროლებს მონელებას, მაგრამ ასევე ურთიერთქმედებს ტვინთან.

ავტომატური ნერვული სისტემის როლი:

პრენატალური და პოსტნატალური განვითარება განსაზღვრავს ავტომატური ნერვული სისტემის (Autonomic Nervous System – ANS) რეგულაციის უნარს.

ვეგეტატიური სისტემა აკონტროლებს: გულისცემას, სუნთქვას, რეაქციას სტრესზე.

 ეს ნიშნავს, რომ უსაფრთხო გარემო და სოციალური კავშირი (ძირითადად დედასთან) აუცილებელია ნერვული სისტემის თვითრეგულაციისთვის.

უსაფრთხო მიჯაჭვულობა და ემოციური კავშირი:

• უსაფრთხო მიჯაჭვულობა (secure attachment) ხელს უწყობს ბავშვის ტვინში სტაბილური ნერვული ბილიკების ჩამოყალიბებას, რომლებიც საჭიროა ემოციური რეგულაციისთვის.
• ბავშვი, რომელიც გრძნობს მხარდაჭერას და სიყვარულს, უკეთესად რეაგირებს სტრესზე, სწავლობს მშვიდად გადალახოს სირთულეები.

შეფერხებები:

თუ ბავშვი ემბრიონის დონიდანვე ექვემდებარება სტრესს (მაგ., დედის კორტიზოლის ქრონიკულად მომატებული დონე, კონფლიქტური გარემო, არასათანადო კვება):

• შესაძლებელია ჰიპერაქტიური ან დაბალრეაქტიული ავტონომიური ნერვული სისტემის/ ANS ჩამოყალიბება;
• ბავშვს შესაძლოა ჰქონდეს სირთულლები  დამშვიდებაში, დამახასითებელია ადვილად  გაღიზიანება, მომატებული შფოთვა ან ყურადღების კონცენტრაციის პრობლემები;
• დროთა განმავლობაში ეს გამოვლინდეს როგორც დაჭიმულობა, სოციალური კავშირის სირთულე ან ემოციური არასტაბილურობა.

ნერვული სისტემის ჯანმრთელ განვითარებას საფუძველი ჯერ კიდევ პრენატალურ ეტაპზე ეყრება. უსაფრთხო გარემო და სოციალური კავშირები — განსაკუთრებით დედასთან უსაფრთხო მიჯაჭვულობა — წარმოადგენს „საფუძველს “, საიდანაც ბავშვი ნელ-ნელა სწავლობს თავის რეგულაციას, სამყაროსთან ურთიერთობას და ემოციურ წონასწორობას.

კორტიზოლი არის სტრესზე პასუხის ჰორმონი, რომელსაც გამოიმუშავებს ადამიანის ორგანიზმი (ზედატვირთის ჯირკვლები – adrenal glands), როდესაც ვიმყოფებით დაძაბულ, საშიშ ან ენერგეტიკულად მომთხოვნ მდგომარეობაში.

 კორტიზოლი:

• ააქტიურებს სხეულის გადარჩენისთვის საჭირო რესურსებს, მაგალითად:
• აამაღლებს შაქრის დონეს სისხლში (ენერგიისთვის),
• აძლიერებს გულისცემას და სუნთქვას,
• ამუხრუჭებს იმ ფუნქციებს, რომლებიც მაშინ არ არის აუცილებელი (მაგ. საჭმლის მონელება).

ანუ კორტიზოლი აუცილებელია კარგად რეგულირებული დოზით, როცა გვაქვს მოკლე, დროებითი სტრესი – მაგალითად, გამოცდის წინ, ან საფრთხეზე რეაქციისას.

 რა ხდება, როცა დედას ქრონიკულად აქვს მომატებული კორტიზოლის დონე?

თუ ორსულობის პერიოდში დედა გრძელი დროით იმყოფება სტრესში (ემოციური, ფინანსური, ფიზიკური სტრესი), მის ორგანიზმში კორტიზოლის დონე ხანგრძლივად მაღალია.
ეს ჰორმონი გადადის პლაცენტით ნაყოფამდე.

 შედეგად: ემბრიონის ტვინი და ნერვული სისტემა პირველივე ეტაპზე ეჩვევა გადაჭარბებულ სტრესულ გარემოს. შეიძლება განვითარდეს:

• ჰიპერმგრძნობელობა შფოთვაზე;
• დაბალი ტოლერანტობა სტიმულებზე;
• მომატებული წუხილი და გაღიზიანებადობა დაბადების შემდეგ.

რა რისკებია მომატებული კორტიზოლის გამო?

 ქრონიკულად მომატებული კორტიზოლი:

• აფერხებს ჰიპოკამპის განვითარებას (სივრცული მეხსიერებისა და ემოციური რეგულაციის ცენტრი);
• ზიანს აყენებს ნერვულ კავშირებს;
• ზრდის რისკს დეპრესიული სიმპტომების, ემოციური დისრეგულაციის, შფოთვითი დარღვევების და ქცევითი პრობლემების განვითარებისათვის ბავშვობაში და მოზრდილობაშიც.

საჭმლის მონელების პროცესზე პასუხისმგებელია რამდენიმე მნიშვნელოვანი ჰორმონი, რომლებიც ხელს უწყობენ საჭმლის გადამუშავებას, საკვები ნივთიერებების შთანთქმას და შიმშილ-დაძღომის რეგულაციას. ძირითადი ჰორმონებია:

გასტრინი (Gastrin)

• გამოიმუშავება: კუჭში.
• ფუნქცია: სტიმულირებს კუჭის მჟავის (HCl) გამოყოფას, რაც აუცილებელია საკვების მონელებისთვის.

სეკრეტინი (Secretin)

• გამოიმუშავება: წვრილი ნაწლავის მიერ.
• ფუნქცია: ასტიმულირებს პანკრეასს გამოყოს ბიკარბონატი, რათა გაანეიტრალოს კუჭის მჟავე შემცველობა წვრილ ნაწლავში.

ქოლეცისტოკინინი (Cholecystokinin - CCK)

• გამოიმუშავება: წვრილ ნაწლავში.
• ფუნქცია: ასტიმულირებს ნაღვლის ბუშტს გამოყოს ნაღები ცხიმის მონელებისთვის; პანკრეასს გამოყოს საჭმლის მომნელებელი ფერმენტები.

მოტილინი (Motilin)

• გამოიმუშავება: წვრილი ნაწლავის მიერ.
• ფუნქცია: ასტიმულირებს ნაწლავების მოტორიკას (გადაადგილებას), რაც ხელს უწყობს საკვების გადაადგილებას საჭმლის მომნელებელ სისტემაში.

გრელინი (Ghrelin) – „შიმშილის ჰორმონი“

• გამოიმუშავება: ძირითადად კუჭში.
• ფუნქცია: აძლევს ტვინს სიგნალს, რომ მშიერი ხარ; ასტიმულირებს მადას.

ლეპტინი (Leptin) – „დაძღომის ჰორმონი“

• გამოიმუშავება: ცხიმოვანი უჯრედების მიერ.
• ფუნქცია: უგზავნის ტვინს სიგნალს, რომ საკმარისად ჭამე და აღარ ხარ მშიერი.

საჭმლის მონელების პროცესში არა მხოლოდ ენდოკრინული (ჰორმონული) სისტემა, არამედ ნერვული სისტემაც აქტიურად მონაწილეობს. ეს ხდება განსაკუთრებით ენტერიული ნერვული სისტემის (Enteric Nervous System – ENS) საშუალებით, რომელსაც ხშირად "მეორე ტვინსაც" უწოდებენ. რა ხდება ნერვულ სისტემაში საჭმლის მონელებისას:

ნერვული სისტემის როლი საჭმლის მონელებაში:

1. ენტერიული ნერვული სისტემა (ENS):

• ეს არის ნერვული ქსელი, რომელიც სრულად ნაწლავების კედლებშია განლაგებული.
• აკონტროლებს საჭმლის მომნელებელ პროცესებს ავტომატურად — ნერვული იმპულსების მეშვეობით. მართავს:

• კუნთების შეკუმშვებს (პერისტალტიკა);
• ფერმენტების და სეკრეტების გამოყოფას;
• სისხლის მიმოქცევას ნაწლავებში;
• საკვების გადაადგილებას კუჭიდან მსხვილ ნაწლავამდე.

2. ვაგუსის ნერვი (Vagus nerve):

• პარასიმპათიკური ნერვული სისტემის ნაწილია. ასტიმულირებს მონელებას:

• აფართოებს სისხლძარღვებს;
• უწყობს ხელს ფერმენტების გამოყოფას;
• ამშვიდებს კუნთებს — რათა საჭმლის მოძრაობა ოპტიმალური იყოს.

3. სიმპათიკური ნერვული სისტემა (Stress Response):

• სტრესის დროს თრგუნავს მონელებას:

• ამცირებს სისხლის მიწოდებას კუჭ-ნაწლავზე;
• ანელებს ფერმენტების სეკრეციას;
• იწვევს კუჭის შეკრულობას ან გაღიზიანებას.

4. მესიჯების გაცვლა ჰორმონებსა და ნერვებს შორის:

• ჰორმონები (გასტრინი, სეკრეტინი, ქოლეცისტოკინინი) აგზავნიან სიგნალებს ნერვულ სისტემაში და პირიქით. ნერვები რეაგირებენ ამ სიგნალებზე და აწყობენ სწორ კოორდინაციას:

• როდის გამოიყოს ნაღველი;
• როდის შევიწოვოს საკვები ნაწლავებში;
• როდის იგრძნოს ადამიანი შიმშილი ან დაძღომა.

სასიცოცხლო კავშირი:

 ენტერიული ნერვული სისტემა დამოუკიდებლადაც მოქმედებს, მაგრამ ის მაინც დაკავშირებულია ცენტრალურ ნერვულ სისტემასთან — რაც განაპირობებს იმას, რომ ფსიქოლოგიური სტრესი (გონებრივი დაძაბულობა) პირდაპირ აისახება საჭმლის მონელებაზე.

 ფსიქოსომატური ასპექტი:

• მუცლის ტკივილი, გაბერვა, ქაოსური მონელება ხშირად ემოციურ ფონს უკავშირდება — ეს არის ნერვული სისტემისა და მონელების სისტემის წარუმატებელი კოორდინაცია.

ნერვული მილი ფორმირებისა და დახურვისას, ზედა ნაწილი ხელს უწყობს ბავშვის ტვინისა და თავის ქალის ფორმირებას. ნერვული მილის ქვედა ნაწილი ხელს უწყობს ზურგის ტვინისა და ზურგის ძვლების ფორმირებას. ნერვული მილი არის (neural tube)  ვიწრო არხი, რომელიც ორსულობის მესამე და მეოთხე კვირის  განმავლობაში იკეცება და იხურება. 

ნერვული მილის დეფექტები (NTD) არის პრობლემები, რომლებიც წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც ნერვული მილი სათანადოდ არ იხურება.

ტიპები:

NTD-ების ყველაზე გავრცელებული დაავადებებია სპინა ბიფიდა, ანენცეფალია და ენცეფალოცელე.

• სპინა ბიფიდა  შეიძლება განვითარდეს ხერხემლის ნებისმიერ წერტილში. როდესაც ნერვული მილი ბოლომდე არ იხურება, ზურგის ტვინის დამცავი ხერხემალი არ ყალიბდება და არ იხურება. ეს ხშირად იწვევს ზურგის ტვინისა და ნერვების დაზიანებას.
• ანენცეფალია ერთ-ერთი ყველაზე საშიში NTD დაავადება. ანენცეფალია ხდება მაშინ, როდესაც ნერვული მილის ზედა ნაწილი ბოლომდე არ იხურება. დაბადებისას ტვინის წინა ნაწილი (წინა ტვინი) და აზროვნებისა და კოორდინაციის ნაწილი (ტვინის დიდი ნაწილი) აკლია. ძვალი ან კანი არ ფარავს ტვინის დარჩენილ ნაწილებს.
• ენცეფალოცელე უფრო იშვიათი ნევრალგიური დაავადებაა. ენცეფალოცელეს დროს, თავის ტვინის ქსოვილის ტომრისებრი გამონაზარდი გამოდის თავის ქალაში არსებული ხვრელიდან. ხვრელი, როგორც წესი, თავის უკანა ნაწილში, თავის ზედა ნაწილში ან შუბლსა და ცხვირს შორის მდებარეობს.

ნერვული მილის დეფექტები ვითარდება მაშინ, როდესაც ნერვული მილი სათანადოდ არ იხურება.

ჩვენ არ ვიცით ნევრალგიური დაავადებების ყველა მიზეზი, მაგრამ გარკვეულმა ფაქტორებმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს ბავშვის ნევრალგიური დაავადების განვითარების რისკზე. ეს შეიძლება მოიცავდეს ბავშვის გენებში ცვლილებას ან გენებისა და სხვა ფაქტორების კომბინაციას.

მკვლევარებმა ორსულ ქალებში გამოავლინეს ფაქტორები, რომლებმაც შეიძლება გაზარდონ შემდეგი მდგომარეობების რისკი:

• ფოლატის (ვიტამინი B9) დაბალი დონე ორსულობის ადრეულ ეტაპზე2
• წინასწარ არსებული ჯანმრთელობის მდგომარეობები, როგორიცაა დიაბეტი, რომლებიც კარგად არ კონტროლდება
• გარკვეული მედიკამენტები, როგორიცაა კრუნჩხვის საწინააღმდეგო მედიკამენტები
• გადახურება ან სიცხე
• ვინაიდან ნერვული მილის დეფექტი შეიძლება განვითარდეს ორსულობის ადრეულ ეტაპზე, ორსულობამდე რისკების შესახებ ესაუბრეთ თქვენს ექიმს.

ფოლიუმის მჟავის მნიშვნელობა

მნიშვნელოვანია სისხლში ფოლატის (ვიტამინი B9) საკმარისი რაოდენობით ქონა. ორსულობის ადრეულ ეტაპზე და მის დროს ყოველდღიურად 400 მიკროგრამი ფოლიუმის მჟავას მიღება ხელს შეუწყობს NTD-ის პრევენციას. ფოლიუმის მჟავა ფოლატის ერთადერთი ფორმაა, რომელიც დადასტურებულად ხელს უწყობს NTD-ის პრევენციას.

საჭმლის მონელებაში ჩართული ჰორმონები არა მხოლოდ მოქმედებენ კუჭ-ნაწლავის სისტემაზე, არამედ მჭიდროდ უკავშირდებიან ნერვულ სისტემას, განსაკუთრებით კი ცენტრალურ ნერვულ სისტემას – ძირითადად ჰიპოთალამუსს და ვაგუსის ნერვს (n. vagus).

ჰორმონული-ნერვული წრე:

1. საჭმლის მიღებამდე: გრელინი იზრდება → შიმშილის სიგნალი მიდის ჰიპოთალამუსში.
2. ჭამისას: CCK და სეკრეტინი იზრდება → ვაგუსის ნერვი აწვდის ტვინს შეტყობინებას → დაძღომის შეგრძნება.
3. ჭამის შემდეგ: ლეპტინი იზრდება (ცხიმოვანი ქსოვლიდან) → წვდომა ჰიპოთალამუსში → მადის კონტროლი გრძელვადიან პერიოდში.

ნერვული სისტემის განვითარება და როლი (პრენატალურიდან 2 წლამდე)

ადამიანის ნერვული სისტემის ჩამოყალიბება ერთ-ერთი ყველაზე კომპლექსური და დინამიკური პროცესია ემბრიონულიდან ადრეულ პოსტნატალურ პერიოდამდე. ამ პროცესში იკვრება როგორც ცენტრალური ნერვული სისტემა (ცნს) – ტვინი და ზურგის ტვინი, ასევე პერიფერული ნერვული სისტემა, მათ შორის ავტონომიური ნერვული სისტემა (სიმპათიკური და პარასიმპათიკური ქვესისტემებით).

• პრენატალური განვითარება (ორსულობის 0–40 კვირა)
• ნეურულ მილის ჩამოყალიბება (ნეურულაცია)
• იწყება ორსულობის მე-3 კვირას (დღე 18–21).
• ექტოდერმული უჯრედები იწყებენ დაყვანას და ფორმირდება ნერვული ფირფიტა, რომელიც იკვრება ნერვულ მილაკად – ეს არის მომავალი ტვინისა და ზურგის ტვინის საწყისი.
• ნეურულ მილის უკანა ნაწილიდან ვითარდება ზურგის ტვინი, ხოლო წინა ბოლოზე – ტვინის სექციები (პროზენცეფალონი, მეზენცეფალონი და რომბენცეფალონი).

 ნერვულ კრესტზე განვითარებული სტრუქტურები

აქედან წარმოიშობა პერიფერული და ავტონომიური ნერვული სისტემის კომპონენტები, მათ შორის სიმპათიკური და პარასიმპათიკური ნევრონები.

ნერვული კრესტიდან წარმოშობილი სტრუქტურები:

პერიფერიული ნერვული სისტემის კომპონენტები:

• ზურგის ფესვის განგლიონების სენსორული ნეირონები
• სიმპათიკური და პარასიმპათიკური განგლიონები
• შვანის უჯრედები
• ნაწლავური ნერვული სისტემა (მაგ., მაისნერისა და აუერბახის პლექსუსები)

ენდოკრინული სისტემა:

• ქრომაფინის უჯრედები თირკმელზედა ჯირკვლის რბილ ნაწილში (მედულა)
• ფარისებრი ჯირკვლის პარაფოლიკულური (C) უჯრედები

სახის და თავის სტრუქტურები:

• სახისა და თავის ძვლები და ხრტილები
• ოდონტობლასტები (კბილების დენტინის წარმმოქმნელი უჯრედები)
• თავისა და კისრის შემაერთებელი ქსოვილები

პიგმენტური უჯრედები:

• მელანოციტები (კანისა და თმის პიგმენტაცია)

გულ-სისხლძარღვთა სტრუქტურები:

• აორტოპულმონარული სეპტუმი (გულის გამავალი გზის დაყოფაში მონაწილეობს)
• დიდი არტერიების გლუვი კუნთოვანი ქსოვილი (მაგ., აორტის რკალისგან წარმოშობილი სტრუქტურები)

ნერვული კრესტი  (Neural crest ) არის აქტიური ემბრიონული უჯრედების ჯგუფი, რომელიც ემიგრირებს (მოძრაობს) და ვითარდება სხვადასხვა ტიპის უჯრედებად და სტრუქტურებად. ის მნიშვნელოვან როლს თამაშობს პერიფერიული ნერვული სისტემის, სახისა და თავის ძვლოვანი სტრუქტურების, ასევე პიგმენტური უჯრედების განვითარებაში.

2. ავტონომიური ნერვული სისტემა: სიმპათიკური და პარასიმპათიკური

➤ სიმპათიკური ნერვული სისტემა (SNS):

• ვითარდება ნეურულ კრესტზე მდებარე უჯრედებიდან.
• ემბრიონის ადრეულ ეტაპზევე ფორმირდება განგლიონური ჯაჭვი ზურგის ტვინის გვერდით.
• პასუხისმგებელია “მოქმე ან იბრძოლე” (fight or flight) პასუხზე: გულისცემა, სისხლის წნევა, გლუკოზის მობილიზება.
• SNS სისტემა ზღუდულად აქტიურია პრენატალურად, მაგრამ მნიშვნელოვნად ერთვება დაბადებისას (მაგ. ტერმორეგულაციისთვის).

➤ პარასიმპათიკური ნერვული სისტემა (PNS):

• ასევე წარმოიშობა ნეურულ კრესტიდან.
• დაკავშირებულია დასვენების და მონელების ფუნქციებთან (rest and digest).
• პრენატალურად ჩართულია გულისცემის და მონელების კონტროლში.
• ყველაზე აქტიურად ფუნქციონირებს ვაგუსის ნერვის მეშვეობით, რომელიც აკონტროლებს შინაგან ორგანოებს.

3. დაბადების შემდგომი განვითარება (0–2 წელი)

 ცნს (ცენტრალური ნერვული სისტემა)-ის ჩამოყალიბება:

დაბადებისას ტვინი ჯერ კიდევ არ არის სრულად განვითარებული – ტვინის მასა ბავშვის დაბადებისას არის 25% ზრდასრულის ზომისა, ხოლო 2 წლისთვის – უკვე 75–80%.

ვითარდება:

• სინაფსური კავშირები (სინაპტოგენეზი)
• მიელინიზაცია (განსაკუთრებით მოტორულ და სენსორულ გზებზე)
• ტვინის ლობების ფუნქციური დიფერენციაცია

 პირველი 2 წელი – „კრიტიკული ფანჯარა“

• სენსორული და ემოციური გამოცდილებები ამ პერიოდში აქტიურად ფორმირებს ტვინის სტრუქტურას.
• ვაგუსის ნერვი და პარასიმპათიკური რეგულაცია – პასუხისმგებელია დაძვრენის, საჭმლის მონელების, ემოციური რეგულაციის ფუნქციებზე.

 პარასიმპათიკური სისტემა ბავშვში:

პირველ თვეებში დომინირებს პარასიმპათიკური სისტემა, რაც საშუალებას აძლევს ბავშვს მშვიდ მდგომარეობაში იყოს, იკვებოს და დაისვენოს.

ეს მნიშვნელოვანია მშობელზე მიბმისთვის მშობელთან საიმედო მიჯაჯვულობისათვის და სტრესზე რეაქციის რეგულაციისთვის.

 სიმპათიკური სისტემის განვითარება:

• ჩართულია საფრთხის შეფასებასა და სტრესზე რეაქციაში.
• მისი დამოკიდებულება caregiver-ისგან რეგულაციაზე დიდია – როცა მშობელი არეგულირებს შფოთვას, ნეიროვითარება ბალანსდება.
• ქრონიკული სტრესი ადრეულ ასაკში იწვევს ჰიპერაქტიურ სიმპათიკურ სისტემას (კორტიზოლის ქრონიკული აწევა, რეგულაციის დარღვევა).

ადრეულ ასაკში ნერვული სისტემის განვითარება არის მძაფრად პლასტიური პროცესი, რომელიც მოითხოვს გარემოსგან სტაბილურ და მზრუნველ რეაგირებას. სიმპათიკური და პარასიმპათიკური სისტემები ერთად უზრუნველყოფენ როგორც ფიზიოლოგიურ რეგულაციას, ასევე ემოციური თვითრეგულაციის საფუძველს, რაც კრიტიკულია ფსიქოლოგიური და ნეიროფიზიოლოგიური ჯანმრთელობისთვის.